‘Op 2 maart 1921 had de kom van Uden eindelijk stroom’

UDEN | Het is precies 100 jaar geleden dat Uden voor het eerst elektrisch licht had. We duiken met de Udense geschiedeniskenner Adriaan Sanders terug in de tijd om te kijken hoe dat ging.

door Henk Lunenburg

Wanneer begon je interesse voor de geschiedenis van Uden en omstreken?
“Al vanaf mijn 20e ben ik geïnteresseerd in de geschiedenis van Uden. In 1998 werd ik lid van de Heemkunde Kring. Ik heb plusminus vijftien boeken geschreven over de geschiedenis van Uden. Een van die boeken ging over ‘de eerste niet Udense’ Burgemeester Thijssen, hij speelde een belangrijke rol in de totstandkoming van de stroomvoorziening in Uden.”

Hoe leefde de mensen vroeger zonder elektriciteit?
“Het is nu bijna niet voor te stellen hoe de mensen vroeger geleefd hebben zonder elektriciteit. Hun dagindeling was heel anders. Ze begonnen met werken zodra het licht werd en stopten als het donker was. In huis gebruikten ze kaarsen als verlichting, later gingen ze over op petroleum- en gaslampen. Petroleumlampen waren veiliger dan kaarsen, het glas beschermde het vuur tegen direct contact met bijvoorbeeld stro. In de stalmuren waren nissen gemaakt waar de olielamp veilig kon staan.”

Wanneer begon het proces over de aanleg van de elektriciteit in Uden?
“Rond 1913 waren ze in Brabant zover dat ze elektriciteit kenden, een aantal fabrieken had al een eigen generator staan waar elektriciteit mee opgewekt kon worden. Op provinciaal niveau werd besloten dat in Geertruidenberg een centrale moest komen, dit werd elektriciteitsmaatschappij PNEM. Daar werd elektriciteit gemaakt. Deze werd via bovengrondse hoogspanningskabels naar diverse dorpen gebracht. In plaatselijke tussenstations werd de hoogspanningsstroom omgezet tot laagspanningsstroom, die via bovengrondse kabels doorgestuurd werd naar woningen, zodat het gebruikt kon worden voor licht. Uden wilde graag gebruik maken van deze voorziening, maar dat plan werd verstoord door het begin van de Eerste Wereldoorlog. Heel veel materiaal dat nodig was om elektriciteit te maken en te transporteren, zoals koper voor de draden, was ook nodig voor het maken van oorlogsmateriaal. Hierdoor werd het heel plan uitgesteld. De bouw van de centrale in Geertruidenberg ging wel gewoon door.”

Waarom moest Uden wachten en werd Volkel wel aangesloten?
“In de gemeente Uden werd het plan gemaakt om niet te wachten, er werd besloten twee kleine centrales te bouwen. Een in Uden voor ongeveer 300 woningen en een in Volkel voor plusminus 100 woningen. Met deze beslissing liepen de plannen van Geertruidenberg en Uden door elkaar. Een tegenvaller was dat er nog steeds een groot gebrek aan materiaal was. De plannen van Uden werden herzien en burgemeester Thijssen nam de rationele beslissing om Volkel eerder aan te sluiten dan de kom van Uden. Het beschikbare materiaal was voldoende om alleen Volkel aan te sluiten. In Uden hadden ze daar hun bedenkingen over, zij vonden de burgemeester erg Volkels gezind. In 1917 werd begonnen met aanleggen van het laagspanningsstroomnetwerk in Volkel. In de leegstaande molen van Van Dieten werd een kleine centrale geplaatst, zo’n tijdelijke voorziening heet een provisorium. In november 1917 had Volkel als eerste elektrisch licht.”

Uden was het vaak niet eens met de beslissing van de burgemeester.
“Al vanaf het aantreden van burgemeester Thijssen was er wrijving met de raad en delen van de Udense gemeente. Ook met de pastoor van Uden had hij het regelmatig aan de stok. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het Vluchtoord in Uden gevestigd. Iedereen had het druk met de Belgische vluchtelingen en geld verdienen, en hierdoor bleef het vrij rustig in de gemeenteraad. In 1918 was de oorlog afgelopen en vertrokken de meeste Belgen terug naar hun land. Het gevecht in de gemeenteraad laaide weer op. In 1920 werd alweer het aansluiten van Uden op elektriciteit uitgesteld. Later zou blijken dat de beslissingen die burgemeester Thijssen en de gemeenteraad genomen hadden wel gerechtvaardigd waren. In 1920 werd beslist om in een oude leegstaande bierbrouwerij in de Kerkstraat een laagspanning stadion te bouwen. Op 2 maart 1921 had de kom van Uden eindelijk stroom, ongeveer 300 woningen en enkele straatlampen werden aangesloten.”

Wanneer werden Uden en Volkel aangesloten op het hoogspanningsnetwerk van Geertruidenberg?
“De stroomvoorziening die Uden zelf had aangelegd was nog maar net in gebruik, toen ook de hoogspanningsmasten vanaf Geertruidenberg tot aan Uden geplaatst waren. Toch werden pas in 1930 Uden en Volkel aangesloten op het transformatiehuis van de PNEM bij Naat Piek. Odiliapeel werd in 1950 aangesloten.”

Wanneer zijn de laagspanning kabels in de grond verwerkt?
“In de tweede helft van de veertiger jaren is begonnen om alle laagspanning kabels die op houten palen en aan huizen hingen in de grond te graven. Deze werkzaamheden werden uitgevoerd tijdens de wederopbouw van de schade die ontstaan was in de oorlog. In het centrum van Uden staat nog een gebouw waar de haken nog in de muur zitten waar eens de kabels aan gehangen hebben.”

Wanneer werd het buitengebied aangesloten?
“Door de Tweede Wereldoorlog en een crisis in Nederland was er een groot gebrek aan materiaal, zodat het buitengebied pas in de jaren vijftig werd aangesloten. Op het industriegebied maakten verschillende bedrijven gebruik van een eigen generator voor elektrisch licht. Na aansluiting op het netwerk van de PNEM, was het voor hen mogelijk meer stroom en zwaardere machines te gebruiken. Vliegveld Volkel dat in 1941 door de Duitsers is aangelegd als schaduwvliegveld van Gilze Rijen en Eindhoven maakte gebruik van eigen generators. 15 augustus 1944 werd het vliegveld door de geallieerden kapot gebombardeerd. Vanaf september 1944 konden de geallieerden het vliegveld weer gebruiken. Op 1 april 1950 werd vliegbasis Volkel officieel in gebruik genomen door de Koninklijke Luchtmacht. Zij waren toen aangesloten op het PNEM netwerk. In de jaren 60/70 werd een nieuwe verdeelstation met hoge technologie op het Vluchtoord in gebruik genomen. Het PNEM gebouw aan het Slingerpad kreeg daarna een culturele functie.”

Uden maakt 100 jaar gebruik van elektriciteit, en er is in die jaren veel veranderd. Het opwekken van energie gebeurt nu op verschillende manieren: via fossiele brandstoffen, kerncentrales, zonnepanelen, windmolens, water en biomassa. In 1921 waren ze al blij met elektrisch licht, nu is een leven zonder el ondenkbaar.

Cv
Adriaan is op 5 december 1946 geboren. Zijn ouders woonde aan de Steeuwichtweg in Uden. Hij was enig kind. Het basisonderwijs volgde hij op de Petrusschool, daarna de HBS op het Zwijsencollege in Veghel, hierna ging hij werken bij Organon in Oss. In 1981 trouwde Adriaan met Maria van den Eijnde en ze gingen ook aan de Steeuwichtweg wonen. Ze kregen twee kinderen: Erik en Marijn.